“Mùa thu rồi ngày hăm ba, ta đi theo tiếng kêu sơn hà nguy biến. Rền khắp trời, lời hoan hô dân quân Nam nhịp chân tiến lên trận tiền…”. Những giai điệu hào hùng ấy đã có sức cổ vũ rất lớn cho cán bộ, chiến sĩ, nhân dân miền Nam trong những ngày đấu tranh gian khó. Tiếng hát cất lên mọi lúc, mọi nơi, từ thành thị đến thôn quê, từ nhà trường đến công sở… với trái tim sôi sục, với lòng căm thù giặc Pháp sâu sắc, với niềm tin mãnh liệt sẽ chiến thắng quân thù.
Nhạc sĩ Tạ Thanh Sơn, sinh năm 1921, cha mẹ ông là chủ hãng rượu nổi tiếng nhất miền Tây Nam bộ. Từ tấm bé, ông đã bộc lộ tính khí rất khác thường. Năm học bậc trung học, Tạ Thanh Sơn chuyển về học tại Trường College Cần Thơ (nay là Trường Trung học phổ thông Châu Văn Liêm, quận Ninh Kiều, thành phố Cần Thơ). Nhà giàu, nhưng ông Sơn khước từ sự đón rước tới trường mỗi ngày của cha mẹ bằng xe ô tô, ông xin ở nội trú một mình để tự lập. May mắn nhất là ông được ở chung phòng nội trú với nhạc sĩ tài danh Lưu Hữu Phước.
Trong hồi ký của mình, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước có nhận xét: “Sơn rất được bạn bè quý mến vì tính nết hòa đồng, hiền lành, vui vẻ, chân thật. Sơn sớm có lòng tự hào dân tộc, luôn mong muốn quê hương thoát khỏi ách đô hộ. Điều tôi nhớ mãi là Tạ Thanh Sơn đã cho ra đời bài hát “Nam bộ kháng chiến” rất nổi danh và có mặt trước những bài hát quen thuộc của tôi như “Xếp bút nghiên”, “Lên đàng”, “Tiếng gọi thanh niên”, “Bạch Đằng giang”. Thật đáng khâm phục…”.
Lúc còn sống, nhiều lần nhạc sĩ Tạ Thanh Sơn đã cho biết về hoàn cảnh ra đời của bài hát: “Tôi hoàn thành bài hát này vào ngày 25-9-1945, tại xã Mỹ Xương (huyện Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp bây giờ), nghĩa là sau 2 ngày toàn Nam bộ bắt đầu kháng chiến (ngày 23-9-1945). Bài hát được đăng lần đầu tiên trên Báo Độc lập, rồi lan tỏa theo con đường truyền miệng và được nhiều người biết đến qua sóng Đài phát thanh”.
Tuy nhiên, nhiều người hâm mộ đều lấy làm tiếc là sau bài hát bất hủ này, nhạc sĩ Tạ Thanh Sơn đột ngột dừng sáng tác với nhiều nguyên nhân mà đến nay vẫn chưa có lời giải thích thấu đáo. Từ đây, ông được người hâm mộ lẫn giới sáng tác nhắc đến với góc độ khác, đó là người nhạc sĩ tài hoa, nhưng chỉ sáng tác một bài hát duy nhất để đời.
Năm 1947, trong một lần đi công tác, ông bị giặc bắt. Biết ông là tác giả bài hát đang rất nổi tiếng, chúng giam vào khám lớn ở Sài Gòn và tra tấn dã man, nhưng không khai thác được bất cứ điều gì về tổ chức. Tại đây, tình cờ ông gặp lại tên quan Tây trước đây cùng học với ông tại Cần Thơ. Tên này hỏi ông: “Vì sao ông học giỏi, con nhà giàu có mà không ra làm việc cho Pháp, lại theo Việt Minh làm giặc?”.
Tạ Thanh Sơn khảng khái trả lời: “Ông nghe kỹ bài hát của tôi sẽ hiểu. Ông có Tổ quốc của ông. Tôi có Tổ quốc của tôi. Lẽ nào tôi theo các ông để chống lại đất nước, dân tộc tôi? Ông bảo tôi là giặc, hay chính các ông mới là giặc của chúng tôi?”. Sau đó, ông bị giặc đày sang Pháp. Tại đây, ông liên lạc với lực lượng tiến bộ của Pháp để hoạt động. Đến năm 1949, chúng thả ông trở về Việt Nam. Ông tiếp tục dạy học tại Trường Huỳnh Khương Ninh ở Sài Gòn, đồng thời, hoạt động trong phong trào yêu nước của quần chúng ở đô thành. Sau ngày miền Nam được hoàn toàn giải phóng, Tạ Thanh Sơn trở lại Cần Thơ công tác ở Ủy ban MTTQ phường Cái Khế, quận Ninh Kiều. Đến năm 1980, ông nghỉ hưu ở Vĩnh Long và qua đời năm 1986, hưởng thọ 66 tuổi.
Bà Huỳnh Thị Tám, 88 tuổi, ngụ phường Cái Khế chia sẻ: “Anh Sơn rất vui tính, hoạt bát, chịu khó trong công việc. Đặc biệt, lúc rảnh rỗi là anh ca hát luôn miệng. Anh còn tham gia sôi nổi phong trào văn hóa, văn nghệ tại địa phương”.
74 năm đã đi qua theo dòng thời gian, nhưng cứ vào những ngày tháng 9 lịch sử, mọi người vẫn nghe âm vang hào khí mùa thu kháng chiến năm xưa qua giai điệu trầm hùng, dũng tiến, kiên cường réo gọi quanh đây: “Thuốc súng kém, chân đi không mà đoàn người giàu lòng vì nước. Nóp với giáo mang ngang vai nhưng thân trai nào kém oai hùng”.
Trương Thanh Liêm
