Rồng là con vật linh thiêng biểu tượng của phương Đông, vốn được coi là chúa tể cai quản vùng sông nước. Chữ Rồng trong tiếng Việt hay chữ Long trong tiếng Hán đều bắt nguồn từ tiếng Krông, Klong… trong tiếng Đông Nam Á cổ xưa, có nghĩa là sông nước.
Trong tâm thức của người Việt, biểu tượng con Rồng đã có từ thời dựng nước, với truyền thuyết con Rồng cháu Tiên:
“Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi Đất nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…”
Mẹ thường hay kể
… Đất là nơi chim về Nước là nơi Rồng ở Lạc Long Quân và Âu Cơ Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng”
Truyền thuyết về Vịnh Hạ Long một kỳ quan thế giới của Việt Nam kể rằng: Ngày xưa, một lần đất nước ta bị bọn giặc nước ngoài xâm lấn, Trời đã xui Rồng mẹ đem một đàn con xuống giúp. Giặc tan, yêu thích đất nước này, Rồng mẹ cùng với đàn con ở lại hạ giới. Nơi Rồng mẹ xuống nước là Vịnh Hạ Long, nơi đàn con ở là Bái Tử Long, còn đuôi đàn Rồng quẫy trong sóng trắng là Bạch Long Vĩ.
Trên đất nước ta có biết bao vùng đất mang tên Rồng. Việt Nam coi Rồng là biểu tượng cho sức mạnh, cho quyền lực, cho sự tốt đẹp may mắn và thịnh vượng. Vua Lý Thái Tổ lúc dời đô ra thành Đại La, thấy Rồng vàng bay lên, Vua cho là điềm may mắn liền đặt tên Đại La là Thăng Long. Ở Thăng Long còn có cầu Long Biên, đền Long Đỗ. Nam Định có chợ Rồng, Thanh Hoá có cầu Hàm Rồng và đi vào phương Nam chúng ta lại gặp những vùng đất Bình Long, Long An, Bến Nhà Rồng, đồng bằng sông Cửu Long…
Đối với cư dân nông nghiệp, Rồng là vị thần nước thường hút nước vào tưới cho đồng ruộng tốt tươi “Rồng đen lấy nước thì nắng. Rồng trắng lấy nước thì mưa”.
Múa rồng trong ngày hội.
Rồng là một con vật linh thiêng được ra đời từ tư duy của con người. Rồng là sức mạnh tổng hợp, đầu lạc đà, sừng của hươu, mắt của thỏ, tai của bò, mình rắn phủ đầy vây cá, chân hổ và móng của chim ưng. Rồng thường có bốn móng, Rồng tượng trưng cho nhà Vua thì có năm móng.
Hình tượng Rồng cũng biến đổi qua các thời đại. Theo các nhà nghiên cứu nghệ thuật thì Rồng thời Lý mình dài, thân uốn cong nhiều vòng mềm mại. Rồng lớn có vẩy và vây ở lưng, có bốn chân, mỗi chân có ba móng cong nhọn. Đầu Rồng ngẩng cao, miệng há rộng vờn đớp viên ngọc quý. Mào Rồng có ngọn lửa, trán Rồng có một hoa văn giống hình chữ S, chữ cổ tự của chữ Lôi tượng trưng cho mây mưa, sấm sét.
Rồng thời Trần uy nghi và đường bệ, thân Rồng tròn lẳn, mập mạp, lưng võng hình yên ngựa. Đuôi Rồng thẳng, nhọn hoặc xoắn ốc. Vẩy Rồng như nửa hình hoa tròn, nhiều cánh đều đặn.
Rồng thời Lê thay đổi hẳn. Đầu Rồng to, bờm lớn ngược ra sau. Thân Rồng lượn hai khúc lớn. Chân có năm móng sắc, nhọn, quắp lại dữ tợn. Rồng thời Lê tượng trưng cho uy quyền phong kiến. Và cũng từ đây xuất hiện bốn con vật thiêng, gọi là tứ linh: Long, Lân, Quy, Phụng.
Rồng thời Trịnh Nguyễn vẫn là đứng đầu tứ linh, nhưng có những nét đời thường như hình Rồng mẹ có bầy Rồng con quây quần, Rồng đôi hoặc Rồng đuổi mồi… Sau này ở thời Nguyễn, Rồng lại trở về dáng vẻ uy nghi, thể hiện ở nhiều tư thế như ẩn trong mây, Rồng chầu mặt trời, chầu hoa cúc, chữ thọ. Rồng không dài chỉ uốn lượn với độ cong lớn. Đầu Rồng to, mũi sư tử, miệng há rộng lộ răng nanh. Râu Rồng uốn sóng uy nghi.
Theo sự tưởng tượng của phương Đông, Rồng là một con vật có thể biến hoá vô cùng, Rồng được sử dụng như một hoạ tiết trang trí phổ biến trong kiến trúc, trong mỹ nghệ và trong các đồ sứ cao cấp.
Trong các hiện vật còn lại đã thấy hình tượng Rồng trong các điêu khắc đá và gốm nung khá đẹp. Hình Rồng được trang trí trong hình lá đề, cánh sen giỡn sóng hay ở bệ tượng đức Phật Adiđà, Quan Âm… Ở thời Trần, Rồng đã rời khỏi kiến trúc cung đình mà đi vào đời sống dân dã. Rồng xuất hiện trong các điêu khắc gỗ ở các chùa, không những ở vị trí trang nghiêm mà còn ở các bậc thềm như ở chùa Phổ Minh. Hình ảnh Rồng chầu mặt trời cũng xuất hiện sớm nhất ở chùa Phổ Minh Nam Định. Có niên đại khoảng 1305-1310. Đôi Rồng ở đây được thể hiện trong một ô tròn, chạy ngược chiều kim đồng hồ, đầu ngoái lại chầu một vòng tròn nhỏ là mặt trời.
Hình Rồng còn được cách điệu trong các gạch trang trí và ngói úp nóc men lục thời Trần. Từ biểu tượng của vua chúa, con Rồng đã vượt khỏi kinh thành về với nhân dân, có mặt trong các đình chùa của làng quê dân dã, Rồng xuất hiện trên các bình gốm, bát đĩa, trong các điệu múa Rồng mang màu sắc rực rỡ, uốn lượn tưng bừng trong nhịp trống của hội làng, hoặc những trò chơi trẻ con Rồng rắn lên mây và cả trong những bức tranh dân gian Đông Hồ nữa./.
Hải Anh
